انـــــدیشه دیگر

واژه «نوروز» یک اسم مرکب است که از ترکیب دو واژه‌ی فارسی «نو» و «روز» به وجود آمده است. این نام در دو معنی به‌کار می‌رود: 1) نوروز عام، روز آغاز اعتدال بهاری و آغاز سال نو. 2) نوروز خاص، روز ششم فروردین با نام «روز خرداد» ایرانیان باستان از نوروز به‌عنوان «ناوا سردا» یعنی سال نو یاد می‌کردند. مردمان ایرانی آسیای میانه نیز در زمان «سغدیان» و «خوارزمشاهیان»، نوروز را «نوسارد» و «نوسارجی» به معنای سال نو می‌نامیدند. در متن‌های گوناگون لاتین، بخش نخست واژه نوروز با املای No،Now،Nov  و Naw و بخش دوم آن با املای  Ruz، Rooz‌ و Rouz نوشته شده است.
فایل صوتی را از اینجا بشنوید
دانلود فایل صوتی
در برخی از مواقع این دو بخش پشت سر هم و در برخی با فاصله نوشته می‌شوند. اما به باور دکتر «احسان یارشاطر» بنیان‌گذار «دانشنامه ایرانیکا»، نگارش این واژه در الفبای لاتین با توجه به قواعد آواشناسی، به شکل (Nowruz) توصیه می‌شود. این شکل از املای واژه نوروز، هم‌اکنون در نوشته‌های «یونسکو» و بسیاری از متون سیاسی به کار می‌رود .
نوروز یکی از کهن‌ترین جشن‌های به‌جا مانده از دوران باستان است. خاست‌گاه نوروز در ایران باستان است و هنوز مردم مناطق مختلف فلات ایران نوروز را جشن می‌گیرند. زمان برگزاری نوروز، در آغاز فصل بهار است. نوروز در ایران و افغانستان آغاز سال‌نو محسوب می‌شود وتعطیل رسمی است. بنا به پیشنهاد جمهوری آذربایجان مجمع عمومی سازمان ملل در نشست ۴ اسفند ۱۳۸۸  (۲۳ فوریه ۲۰۱۰) ۲۱ ماه مارچ را به‌عنوان روز جهانی عید نوروز، با ریشه‌ی ایرانی به‌رسمیت شناخت و آن را در تقویم خود جای داد.
در متن به تصویب رسیده در مجمع عمومی سازمان ملل، نوروز، جشنی با ریشه ایرانی که قدمتی بیش از ۳ هزار سال دارد و امروزه بیش از ۳۰۰ میلیون نفر آن را جشن می‌گیرند توصیف شده‌است. و به عنوان بهترین عید در میان عیدهای دیگر کشورهای جهان در این سازمان شناخته شده است زیرا آغاز بهار و زندگی است.
پیش از آن در تاریخ ۸ مهر ۱۳۸۸ خورشیدی، نوروز توسط سازمان علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد، به‌عنوان میراث غیر‌ملموس جهانی، به ثبت جهانی رسیده‌بود. در ۷ فروردین ۱۳۸۹ نخستین دوره‌ی جشن جهانی نوروز در تهران برگزار شد و این شهر به‌عنوان «دبیرخانه‌ی نوروز» شناخته شد. جشن نوروز از لحظه اعتدال بهاری آغاز می‌شود. در دانش ستاره‌شناسی، اعتدال بهاری یا اعتدال ربیعی در نیم‌کره شمالی زمین به لحظه‌ای گفته می‌شود که خورشید از صفحه استوای زمین می‌گذرد و به سوی شمال آسمان می‌رود. این لحظه، لحظه اول برج حمل نامیده می‌شود و در تقویم هجری خورشیدی با نخستین روز (هرمز روز یا اورمزد روز) از ماه فروردین برابر است.

پدید‌آوری نوروز در شاه‌نامه، بدین گونه روایت شده است که جمشید در حال گذشتن از «آذربایجان»، دستور داد تا در آن‌جا برای او تختی بگذارند و خودش با تاجی زرین بر روی تخت نشست. با رسیدن نور خورشید به تاج زرین او، جهان نورانی شد و مردم شادمانی کردند و آن روز را روز نو نامیدند

نوروز در تقویم میلادی با ۲۱ یا ۲۲ مارس مطابقت دارد. در کشورهایی مانند ایران و افغانستان که تقویم هجری‌شمسی به‌کار برده می‌شود، نوروز، روز آغاز سال نو است. اما در کشورهای «آسیای میانه» و «قفقاز»، تقویم میلادی متداول است و نوروز به‌عنوان آغاز فصل بهار جشن گرفته می‌شود و روز آغاز سال محسوب نمی‌شود. منشا و زمان پیدایش نوروز، به‌درستی معلوم نیست. در برخی از متن‌های کهن ایران ازجمله شاه‌نامه فردوسی و تاریخ «طبری»، «جمشید» و در برخی دیگر از متن‌ها، «کیومرث» به‌عنوان پایه‌گذار نوروز معرفی شده است.
پدید‌آوری نوروز در شاه‌نامه، بدین گونه روایت شده است که جمشید در حال گذشتن از «آذربایجان»، دستور داد تا در آن‌جا برای او تختی بگذارند و خودش با تاجی زرین بر روی تخت نشست. با رسیدن نور خورشید به تاج زرین او، جهان نورانی شد و مردم شادمانی کردند و آن روز را روز نو نامیدند. برخی از روایت‌های تاریخی، آغاز نوروز را به «بابلیان» نسبت می‌دهد. بر طبق این روایت‌ها، رواج نوروز در ایران به ۵۳۸ سال قبل از میلاد یعنی زمان حمله کورش بزرگ به بابل بازمی‌گردد هم‌چنین در برخی از روایت‌ها، از زرتشت به‌عنوان بنیان‌گذار نوروز نام برده شده است. اما در اوستا (دست کم در گات‌ها) نامی از نوروز برده نشده است.
کوروش دوم بنیان‌گذار هخامنشیان، نوروز را در سال ۵۳۸ قبل از میلاد، جشن ملی اعلام کرد. وی در این روز برنامه‌هایی برای ترفیع سربازان، پاک‌سازی مکان‌های همگانی و خانه‌های شخصی و بخشش محکومان اجرا می‌کرد. این آیین‌ها در زمان دیگر پادشاهان هخامنشی نیز برگزار می‌شده است. در زمان «داریوش یکم»، مراسم نوروز در تخت جمشید برگزار می‌شد. البته در سنگ ‌نوشته‌های به‌جا مانده از دوران هخامنشیان، به‌طور مستقیم اشاره‌ای به برگزاری نوروز نشده است.
اما بررسی‌ها بر روی این سنگ‌نوشته‌ها نشان می‌دهد که مردم در دوران هخامنشیان با جشن‌های نوروز آشنا بوده‌اند، و هخامنشیان نوروز را با شکوه و بزرگی جشن می‌گرفته‌اند. شواهد نشان می‌دهد داریوش اول هخامنشی، به مناسبت نوروز در سال ۴۱۶ قبل از میلاد سکه‌ای از جنس طلا ضرب کرد که در یک سوی آن سربازی در حال تیراندازی نشان داده شده است. در دوران هخامنشی، جشن نوروز در بازه‌ای زمانی میان ۲۱ اسفند تا ۱۹ اردیبهشت برگزار می‌شده است.
در زمان اشکانیان و ساسانیان نیز نوروز گرامی داشته می‌شد. در این دوران، جشن‌های متعددی در طول یک‌سال برگزار می‌شد که مهم‌ترین آن‌ها نوروز و مهرگان بوده است. برگزاری جشن نوروز در دوران ساسانیان چند روز (دست کم شش روز) طول می‌کشید و به دو دوره نوروز کوچک و نوروز بزرگ تقسیم می‌شد. نوروز کوچک یا نوروز عامه پنج روز بود و از یکم تا پنجم فروردین گرامی داشته می‌شد و روز ششم فروردین (خردادروز)، جشن نوروز بزرگ یا نوروز خاصه برپا می‌شد. در هر یک از روزهای نوروز عامه، طبقه‌ای از طبقات مردم (دهقانان، روحانیان، سپاهیان، پیشه‌وران و اشراف) به دیدار شاه می‌آمدند و شاه به سخنان آن‌ها گوش می‌داد و برای حل مشکلات آن‌ها دستور صادر می‌کرد. در روز ششم، شاه حق طبقات گوناگون مردم را ادا کرده بود و در این روز، تنها نزدیکان شاه به حضور وی می‌آمدند. شواهدی وجود دارد که در دوران ساسانی سال‌های کبیسه رعایت نمی‌شده ‌است. بنابراین نوروز هر چهار سال، یک روز از موعد اصلی خود (آغاز برج حمل) عقب می‌ماند و درنتیجه زمان نوروز در این دوران همواره ثابت نبوده و در فصل‌های گوناگون سال جاری بوده است.
«اردشیر بابکان»، بنیان‌گذار سلسله ساسانیان، در سال ۲۳۰ میلادی از دولت روم که از وی شکست خورده بود، خواست که نوروز را در این کشور به رسمیت بشناسند. این درخواست مورد پذیرش سنای روم قرار گرفت و نوروز در قلمرو روم به Lupercal معروف شد. در دوران ساسانیان، ۲۵ روز پیش از آغاز بهار، در دوازده ستون که از خشت خام برپا می‌کردند، انواع حبوبات و غلات (برنج، گندم، جو، نخود، ارزن، و لوبیا) را می‌کاشتند و تا روز شانزدهم فروردین آن‌ها را جمع نمی‌کردند. هر کدام از این گیاهان که بارورتر شود، در آن سال محصول بهتری خواهد داد. در این دوران هم‌چنین متداول بود که در بامداد نوروز، مردم به یک‌دیگر آب بپاشند. از زمان هرمز اول مرسوم شد که مردم در شب نوروز آتش روشن نمایند. هم‌چنین از زمان هرمز دوم، رسم دادن سکه در نوروز به‌عنوان عیدی متداول شد.
از برگزاری آیین‌های نوروز در زمان امویان نشانه‌ای در دست نیست و در زمان «عباسیان» نیز به نظر می‌رسد که خلفا گاهی برای پذیرش هدایای مردمی، از نوروز استقبال می‌کرده‌اند. با روی کار آمدن سلسله‌های «سامانیان» و «آل بویه»، جشن نوروز با گستردگی بیشتری برگزار شد.

در دوران «سلجوقیان»، به‌دستور «جلال‌الدین ملک‌شاه» سلجوقی تعدادی از ستاره شناسان ایرانی از جمله خیام برای بهترسازی گاه‌شمار ایرانی گرد هم آمدند. این گروه، نوروز را در یکم بهار قرار دادند و جای‌گاه آن را ثابت کردند

در دوران «سلجوقیان»، به‌دستور «جلال‌الدین ملک‌شاه» سلجوقی تعدادی از ستاره شناسان ایرانی از جمله خیام برای بهترسازی گاه‌شمار ایرانی گرد هم آمدند. این گروه، نوروز را در یکم بهار قرار دادند و جای‌گاه آن را ثابت کردند. بر اساس این گاه‌شمار که به تقویم جلالی معروف شد، برای ثابت ماندن نوروز در آغاز بهار، مقرر شد که هر چهار سال یک‌بار، تعداد روزهای سال را (به‌جای ۳۶۵ روز)، برابر با ۳۶۶ روز در نظر بگیرند. طبق این قاعده، می‌بایست پس از انجام این کار در ۷ دوره، در دوره هشتم، به جای سال چهارم، بر سال پنجم یک روز بیفزایند. این گاه‌شمار از سال ۳۹۲ هجری آغاز شد. نوروز در دوران «صفویان» نیز برگزار می‌شد. در سال ۱۵۹۷ میلادی،« شاه عباس» صفوی مراسم نوروز را در عمارت «نقش جهان» اصفهان برگزار نمود و این شهر را پایتخت همیشگی ایران اعلام نمود.
نوروز به‌عنوان یک میراث فرهنگی در دوران معاصر همواره مورد توجه مردم قرار داشته و هر ساله برگزار می‌شود. البته برگزاری جشن نوروز به صورت آشکار در برخی از کشورها توسط برخی حکومت‌ها برای مدت زمانی ممنوع بوده است. حکومت شوروی برگزاری جشن نوروز را در برخی از کشورهای آسیای میانه مانند «ترکمنستان»، «قرقیزستان» و «تاجیکستان» ممنوع کرده بود و این ممنوعیت تا زمان «میخاییل گورباچف» ادامه داشت. با این وجود، مردم این مناطق نوروز را به‌گونه‌ی پنهانی و یا در روستاها جشن می‌گرفته‌اند. هم چنین برخی از مردم این مناطق برای جلب موافقت مقامات محلی نام دیگری بر روی نوروز می‌گذاشتند. به‌طور مثال در تاجیکستان، مردم با اتلاق جشن لاله یا جشن ۸ مارس سعی می‌کردند که آیین‌های نوروز را بی مخالفت مقامات دولتی به جای آورند. هم‌چنین در افغانستان، در دوران حکومت طالبان، برگزاری جشن نوروز ممنوع بود و این حکومت تنها تقویم هجری قمری را به رسمیت می‌شناخت.

برخی آیین‌های نوروز در این کشورها با هم متفاوت‌اند. مثلن در افغانستان سفره هفت‌میوه می‌چینند اما در ایران سفره هفت سین می‌اندازند

منطقه‌ای که در آن جشن نوروز برگزار می‌شد، امروزه شامل چند کشور می‌شود و هم‌چنان در این کشورها جشن گرفته می‌شود. برخی آیین‌های نوروز در این کشورها با هم متفاوت‌اند. مثلن در افغانستان سفره هفت‌میوه می‌چینند. اما در ایران سفره هفت سین می‌اندازند. جغرافیای نوروز با نام نوروز یا مشابه آن، سراسر خاورمیانه، «بالکان»، «قزاقستان»، «تاتارستان»، در آسیای میانه «چین شرقی» (ترکستان چین)، «سودان»، «زنگبار»، در آسیای کوچک سراسر «قفقاز» تا «آستراخان» و نیز «آمریکای شمالی»، «هندوستان»، «پاکستان»، «بنگلادش»، «بوتان»، «نپال» و «تبت» را شامل می‌شود.
هم‌چنین کشورهایی مانند «مصر» و «چین» جزو سرزمین‌هایی نیستند که در آن‌ها نوروز جشن گرفته می‌شد، اما امروزه جشن‌هایی مشابه جشن نوروز در این کشورها برگزار می‌شود. در تاریخ ۳۰ مارس ۲۰۰۹(۱۰ فروردین ۱۳۸۸)، پارلمان فدرال «کانادا»، اولین روز بهار هر سال را به‌عنوان نوروز (Nowruz Day)، عید ملی ایرانیان و بسیاری اقوام دیگر نام‌گذاری کرد. در تاریخ ۲۴ فوریه ۲۰۱۰ سازمان ملل متحد با تصویب یک قطع‌نامه در مقر سازمان در نیویورک، عید نوروز را به‌عنوان روز بین‌المللی نوروز و فرهنگ صلح در جهان به رسمیت شناخت.
خانه‌تکانی
خانه‌تکانی یکی از آیین‌های نوروزی است که مردم بیش‌تر مناطقی که نوروز را جشن می‌گیرند به آن پایبندند. در این آیین، تمام خانه و وسایل آن در آستانه نوروز گردگیری، شست‌وشو و تمیز می‌شوند. این آیین در کشورهای مختلف از جمله ایران، تاجیکستان و افغانستان برگزار می‌شود.
آتش‌افروزی
رسم افروختن آتش در بامداد نوروز بر پشت بام‌ها در میان برخی از زرتشتیان (از جمله در برخی از روستاهای یزد در ایران) مرسوم است.
سفره‌های نوروزی
سفره هفت‌سین از سفره‌های نوروزی است که در ایران، جمهوری آذربایجان و برخی از نقاط افغانستان رایج است. سفره‌های نوروزی یکی از آیین‌های مشترک در مراسم نوروز در بین مردمی است که نوروز را جشن می‌گیرند. در بسیاری از نقاط ایران، جمهوری آذربایجان و برخی از نقاط افغانستان، سفره هفت‌سین پهن می‌شود. در این سفره هفت‌چیز قرار می‌گیرد که با حرف سین آغاز شده باشد. مثل سرکه، سنجد، سمنو، سیب و… پهن کردسفره هفت‌سین در ایران آداب و رسوم خاصی دارد. روی سفره آینه می‌گذارند که نشانه روشنایی، شمع که نشانه نورو درخشش، یک کاسه آب که نشانه پاکی می‌باشد.
برای زیبایی سفره از سنبل استفاده می‌کنند و این جزی سین‌های هفت‌سین به حساب نمی‌آید. برای تزیین سفره از تخم مرغ رنگ شده استفاده می‌شود. بعد از ورود ماهی‌ قرمز از چین به ایران از این ماهی‌های کوچک جهت زیبایی سفره هفت سین استفاده می‌شود هم‌چنین بعد از ورود اسلام به ایران کتاب قرآن نیز بر روی سفره قرارداده می‌شود. تمامی هفت سینی که چیده می‌شود یک معنی خاص را نیز به هم‌راه دارند. مثلن سیب نماد زیبایی وتن درستی است، سنجد به روایتی نماد عشق و محبت است. سبزه سرسبزی زندگی، سمنو برکت، سکه رزق و روزی، سیر سمبل شفا و سلامتی است و سرکه نماد صبر و شکیبایی است.
در کابل و شهرهای شمالی افغانستان، سفره هفت میوه متداول است. در این سفره، هفت میوه قرار می‌گیرد، از جمله کشمش سبز و سرخ، چارمغز، بادام، پسته، زردآلو و سنجد چیدن سفره‌ای مشابه با استفاده از میوه خشک شده، در بین شیعیان پاکستان هم مرسوم است.علاوه بر این، سفره هفت شین در میان زرتشتیان، و سفره هفت‌‌میم در برخی نقاط واقع در استان فارس در ایران متداول است. در جمهوری آذربایجان نیز بدون توجه به عدد هفت، بر روی سفره‌های نوروزی خود، آجیل قرار می‌دهند.
غذاهای نوروزی
یکی از متداول‌ترین غذاهایی که به مناسبت نوروز پخته می‌شود، سمنو (سمنک، سومنک، سوملک، سمنی، سمنه) است. این غذا با استفاده از جوانه گندم تهیه می‌شود. در بیش‌تر کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند، این غذا طبخ می‌شود. در برخی از کشورها، پختن این غذا با آیین‌های خاصی هم‌راه است. زنان و دختران در مناطق مختلف ایران، افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان سمنو را به‌صورت دسته‌جمعی و گاه در طول شب می‌پزند و درهنگام پختن آن سرودهای مخصوصی می‌خوانند. به‌طور مثال در افغانستان در یکی از مشهورترین ترانه‌ها، این بیت مکررا خوانده می‌شود. پختن غذاهای دیگر نیز در نوروز مرسوم است. به‌طور مثال در بخش‌هایی از ایران، سبزی پلو با ماهی، در ترکمنستان، نوروزبام، در قزاقستان، اویقی آشار، در بخارا انواع سمبوسه پخته می‌شود. به‌طور کلی پختن غذاهای نوروزی در هر منطقه‌ای که نوروز جشن گرفته می‌شود مرسوم است و هر منطقه‌ای غذاها و شیرینی‌های مخصوص به خود را دارد.
دید و بازدید
دید و بازدید عید یا عید دیدنی یکی از سنت‌های نوروزی است که در بیش‌تر کشورهایی که آن را جشن می‌گیرند، متداول است. در برخی از مناطق، یاد کردن از گذشتگان و حاضر شدن بر مزار آنان در نوروز نیز رایج است.
مسابقات ورزشی
برگزاری مسابقات ورزشی عمومی در معابر شهری و روستایی، یکی دیگر از آیین‌هایی است که در برخی از کشورها به مناسبت نوروز برگزار می‌شود. در ترکمنستان، مردان و زنان ترکمن، بازی‌ها و سرگرمی‌های ویژه‌ای از جمله سوارکاری، کشتی، پرش برای گرفتن دست‌مال از بلندی و شطرنج برگزار می‌کنند. برپایی جنگ خروس و شاخ‌زنی قوچ‌ها از دیگر مراسمی است که در ترکمنستان برگزار می‌شود. در استان‌های شمالی افغانستان نیز مسابقات بزکشی به مناسبت‌های مختلف از جمله نوروز برگزار می‌شود.
طبیعت‌گردی
مردم ایران روز سیزدهم فروردین، به مکان‌های طبیعی مانند پارک‌ها، باغ‌ها، جنگل‌ها و مناطق خارج از شهر می‌روند. این مراسم سیزده‌به‌در نام دارد. از کارهای رایج در این جشن، گره زدن سبزه و گفتن دروغ سیزده است. مراسم سیزده‌به‌در در مناطق غربی افغانستان ازجمله شهر «هرات» نیز برگزار می‌شود. با وجودی که روز سیزدهم فروردین در کشور افغانستان جزو تعطیلات رسمی نیست، اما مردم این مناطق برای گردش در طبیعت، عملن کسب و کار خود را تعطیل می‌کنند.
مردم این منطقه هم‌چنین اولین چهارشنبه سال را نیز با گردش در طبیعت سپری می‌کنند. علاوه بر این، ساکنان کابل در افغانستان، در طول دو هفته اول سال برای گردش به هم‌راه خانواده به مناطقی که در آن‌ها گل ارغوان می‌روید، می‌روند. یکی دیگر از آیین‌های نوروز که در آسیای میانه و کشور تاجیکستان مرسوم است، مراسم گل‌گردانی و بلبل‌خوانی است. گل گردان‌ها از دره و تپه و دامنه‌ی کوه‌ها، گل چیده و اهل دهستان خود را از پایان یافتن زمستان و فرا رسیدن عروس سال و آغاز کشت و کار بهاری و آمدن نوروز مژده می‌دهند.
نوروزخوانی
نوروز خوانی یا بهار خوانی یا نوروزی، گونه‌ای از آواز خوانی است که در گذشته در ایران رواج داشته‌است. در حال حاضر خاست‌گاه این گونه آواز خوانی بیش‌تر در استان‌های مازندران و گیلان است. در نوروز خوانی افرادی که به آن‌ها نوروز خوان گفته می‌شود پیش از آغاز فصل بهار به صورت دوره‌گردی به شهرها و روستاهای مختلف می‌روند و اشعاری در مدح بهار یا با ذکر مفاهیم مذهبی به‌صورت بداهه یا از روی حافظه می‌خوانند. این اشعار اکثرن به زبان‌های طبری و گیلکی می‌باشد. این اشعار بیش‌تر به‌صورت ترجیع بند بوده و توسط یک یا چند شخص هم‌زمان خوانده می‌شود.
جشن جهانی نوروز
در ۷ فروردین ۱۳۸۹ نخستین دوره‌ی جشن جهانی نوروز در تهران برگزار شد و این شهر به عنوان «دبیرخانه‌ی نوروز» شناخته شد. در این جشن، سران کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند گردهم می‌آیند و این آیین باستانی را گرامی می‌دارند. هر ساله یکی از این کشورها، میزبان جشن جهانی نوروز است

منابع
Dr. Kaveh Farrokh-Iranian Now-Ruz (New Year), the Nissanu and the 365 Day Year
آغاز سال نو در دوره هخامنشی. سفره‌های نوروزی پژوهشکده  سازمان میراث فرهنگی ایران
عطار، علی نوروز در بین زرتشتیان یزد (فارسی). وب‌گاه noruz.net.
فرهانیه، بهزاد نوروز در تاجیکستان (فارسی). مقاله. وب‌گاه آریابوم
پیدایش آن و برخی از رویدادهایی که در طول تاریخ در این روز و یا به این مناسبت روی داده است (فارسی). پایگاه اینترنتی Iranian History on this Day.
صفورا الیاسی ویژه نامه نوروز. شرکت پردازش موازی سامان
ویکی‌پدیا